जिल्हा विशेषता

आशियातील पहिले औद्योगिक सहकारी उपक्रम

अहिल्यानगर, राज्यातील सर्वात मोठा जिल्हा आहे. जिल्ह्यामध्ये एकूण १९ साखर कारखाने आहेत आणि सहकारी चळवळीचे जन्मस्थान आहे. साखर, दूध आणि बँक सहकारी संस्था येथे भरभराट करतात. अगदी १०० वर्षांपूर्वी,  दूरदृष्टी असलेली एक महान व्यक्ती  महाराष्ट्राच्या भूमीत जन्मली. पद्मश्री डॉ. विठ्ठलराव विखे-पाटील हे या  दूरदृष्टी व्यक्तीचे नाव. सहकारी चळवळीचे अग्रगण्य असलेल्या त्यांना , त्यांच्या योगदानासाठी  पदमश्री देण्यात आली. महाराष्ट्रातील अहिल्यानगरमधील दुष्काळग्रस्त जिल्ह्यात (पश्चिम भारतात) एक सामान्य शेतकरी कुटुंबात त्यांचा जन्म झाला. ग्रामीण जनतेच्या दयनीय अवस्थेमुळे ते अस्वस्थ झाले.
पण गरीब ग्रामीण लोकांमध्ये असलेल्या प्रचंड ताकदीची त्यांना जाणीव होती. जिचा उपयोग ग्रामीण जनतेमधील दारिद्र्य, निरक्षरता, रोग आणि निष्क्रियता याच्याशी लढा देण्याकरता वापरून त्यावर नियंत्रण ठेवता येईल याची त्यांना जाणीव होती. औपचारिक शिक्षणाचा अभाव त्यांना त्यांनी निवडलेल्या मार्गावरून हटवू शकला नाही. त्यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे आणि श्री. वैकुंठभाई मेहता तसेच श्री डी.डी. गाडगीळ, यांच्या सहकार्याने आशियातील प्रथम औद्योगिक सहकारी उपक्रम – प्रवरा साखर कारखाना सुरू झाला. एक लहान पाऊल म्हणून सुरुवात झाली, आणि लवकरच एक दृष्टीकोन विकसित झाला जो की  एकात्मिक ग्रामीण विकासातील प्रवरा मॉडेल म्हणून मोठ्या प्रमाणावर ओळखला गेला.
त्यांनी शेतकऱ्यांच्या सामाजिक-आर्थिक स्थितीचे उत्थान करण्यासाठी प्रवरानगर येथे प्रथम साखर कारखाने स्थापन केले.

 आदर्श खेडे  – राळेगण सिध्दी, तालुका पारनेर

राळेगण-सिद्धी येथे पाण्याचा संवर्धन कामाचा एक आदर्श म्हणून पाहिला जाऊ शकतो, ज्याला आदर्श गाव म्हणतात.

१९७५ साली, अण्णा हजारे, एक निवृत्त लष्करी अधिकारी, अहिल्यानगर जिल्ह्यातील आपल्या गावात परत गेले तेव्हा त्यांना आढळले की हे खेडे दुष्काळ, दारिद्र्य, कर्ज आणि बेरोजगारीच्या  छाये खाली आहे. त्यांनी लोकांना एकत्र आणण्याचा निर्णय घेतला आणि सर्व गावकर्यांना सामुदायिक पाठींब्याणे  राळेगण सिद्धी महाराष्ट्र सरकार आणि इतर राज्यांमधे इतर गावांसाठी एक आदर्श म्हणून भूमिका बजावत आहे. प्रचंड वृक्षारोपण करण्यात आले आहे, आणि टेकड्यावर चरे खोदण्यात आलेत.  पावसाचे पाणी राखून ठेवण्यासाठी दोन्ही बाजूस मोठे कालवे खोदले आहेत.

परिणामी, या क्षेत्रातील पाणीपातळी आता अत्यंत उच्च आहे आणि विहिरी व ट्यूबवेल कधीही कोरडे नाहीत, त्यामुळे वर्षातून तीन पिके वाढवणे शक्य होते, जेथे फक्त एक पिक घेत होते .
अपारंपारिक ऊर्जेच्या क्षेत्रामध्ये गावकऱ्यांची मोठी यश मिळविले आहे. गावातील सर्व रस्ते सौर दिव्यांच्या प्रकाशात असतात, प्रत्येकाची स्वतंत्र सौर पॅनेल आहे. चार मोठे समुदाय बायोगॅस संयंत्रे आहेत आणि त्यापैकी एक समुदाय शौचालयाला  जोडले आहे. एक मोठी  पवनचक्की आहे ज्याचा उपयोग पाणी उपसण्या साठी होतो . अनेक कुटुंबांकडे त्यांचे स्वतःचे बायोगॅस संयंत्रे आहेत. गाव स्वयंपूर्ण आहे.
पारनेर तालुक्यातील राळेगण सिध्दी या अंत्यत मागासलेल्या गावाचा कायापालट भारतीय लष्करातील सेवा निवृत्त सेवक पद्मभूषण  श्री.अण्णासाहेब हजारे यांनी केला. कृषि  सिंचन सामाजिक वनीकरण, गोबर गॅस, संयञ उभारणी तसेच कुटुंब नियोजन,  शिक्षण , समाज कल्याण इ. क्षेञात या गावाची उल्लेखनीय प्रगती घडवून आणली व गांव व्यसन मुक्त केले. राळेगण सिध्दी हे राज्यातील नव्हे तर भारतातील एक आदर्श खेडे असून विविध राज्यातील शासकीय अधिकारी सामाजिक कार्यकर्ते अभ्यासासाठी येथे वांरवांर भेटी देतात.

आदर्श गाव – हिवरे बाजार

ग्रामस्थांनी, ग्रामसभेसाठी  श्री. पोपटराव पवारांना आमंत्रित केले. गावाच्या सर्वांगीण विकासाची गरज लक्षात घेऊन जनतेच्या ह्रदयातील एक स्थान गाठल्याबद्दल त्यांना सरपंच म्हणून एकमताने निवडून देण्यात आले.
२६ जानेवारी १९९० रोजी पहिल्या ग्राम सभेला बोलावले आणि गावाच्या खालील मूलभूत गरजा ओळखल्या गेल्या.
पिण्याचे पाणी पुरविणे
गुरांना चारा पुरविणे
शेतीसाठी सिंचन पुरविणे
शैक्षणिक सुविधा पुरविणे
आरोग्य सुविधा पुरविणे
गावचे रस्ते उपलब्ध करून देणे
वीज पुरवणे
रोजगार आणि त्यांच्या सामाजिक व सांस्कृतिक उपक्रमांना प्रदान करणे.
गावाकरी  दुष्काळवर मात करण्यात यशस्वी ठरले आणि पिण्याच्या पाण्याची समस्या सोडवली.  हिवरेबाजार मधे, त्यांनी संपूर्ण गावात एक ठिबक सिंचन यंत्रणा कार्यान्वित केली आहे ज्यायोगे पाणी वाचवण्यासाठी आणि अन्नधान्य उत्पादन वाढविण्यासाठी आणि उस आणि केळीसारख्या जास्त पाणी लागणारी  पिके टाळली आहेत.
माती आणि पाण्याचे संवर्धन उपचार – पावसाच्या पाण्याची साठवण करणे, वृक्षारोपण, खाजगी जमिनीवरील खड्डे, बांधलेल्या मातीचे बांध  आणि पाझर तलावा – सर्वांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.
हिरव्या अजेंडासह, हिवरेबाजार मधील सुधारकांनी देखील सामाजिक बदलासाठी एक कार्यक्रम अंमलात आणला आहे, ज्यामध्ये गावात दारूबंदी, कौटुंबिक नियोजन कार्यक्रमाचा अवलंब करणे, आणि स्वयंसेवी श्रम म्हणजे श्रमदान म्हणून काम करणे – त्यातून गाव विकसित करणे यांचा समावेश आहे.
क्षेत्रातून सकारात्मक निष्कर्ष नोंदवले जात आहेत- गावकऱ्यांचे  जवळच्या शहरी भागात स्थलांतर थांबले  आहे; आता  येथे सर्वांना  चांगले पाणी, आरोग्य आणि कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती सुधारली आहे.
आधी ह्युअर बाजारापुढे असणा-या गोंधळ गावाच्या प्रतिमा बदलल्या होत्या. त्या पश्चात सकारात्मक परिणाम झाला होता. १९८९ पासून विरोधी पक्षाच्याविरूद्ध त्यांना सतत ग्राममुख्य म्हणून निवडले गेले.
श्री. पवार यांनी १९९८ च्या आधी गुन्हेगारी प्रतिमा असलेल्या हिवरे बाजारची प्रतिमा बदलली. त्या पश्चात सकारात्मक परिणाम झाला . १९८९ पासून बिन विरोध त्यांना सतत ग्राममुख्य म्हणून निवडले गेले.
चारापाणीवरील प्रतिबंधाने १९९४-९५  मधील  २०० टन गवताचे  २००१-२००२ मध्ये ५,००० टनपेक्षा जास्त उत्पादन वाढले असे श्री पवार म्हणाले. त्याचप्रमाणे, वृक्ष तोड बंदि मुळे बायोमास ९००,००० झाडांनी  वाढवला आहे. दारूबंदी मुळे मनुष्यबळाच्या कार्यक्षमतेत वाढ झाली आहे.
हिवरेबाजार मधील गावकर्यांनी स्थानिक परिषदेच्या बैठकीत गावातील जमीन बाहेरील लोकांना विकण्यास प्रतिबंध केला आणि लग्न करण्यापूर्वी एचआयव्ही / एड्स चाचणी अनिवार्य केली.
श्री. पवार म्हणतात की, त्यांच्या अनुभवावरून असे दिसते की मोठ्या पैशांचा पुरवठा न करता अशी  कामे करणे सोपे आहे.
आज महाराष्ट्र शासनाने या गावाला प्रतिष्ठित ‘आदर्श ग्राम’  पुरस्कार दिला आहे.

महात्मा फुले कृषि विद्यापिठ, राहुरी

महाराष्ट्र कृषी विद्यापीठ, राहुरी २९ मार्च १९६८ रोजी स्थापन झाले आणि महान कृषि सुधारक “महात्मा ज्योतिबा फुले” नंतर महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ (एमपीकेव्ही) म्हणून नाव देण्यात आले. ऑक्टोबर १९६९ पासून ते राहुरी, जिल्हा अहिल्यानगर, महाराष्ट्र, भारत येथे हे कामकाज सुरु झाले आहे.
हे कॅम्पस अहिल्यानगरपासून ३५ किलोमीटर अंतरावर नगर-मनमाड महामार्गावर आहे. परिसर राहुरी  रेल्वे स्टेशन पासून १० किमी आणि मनमाड रेल्वे जंक्शन पासून ११० किमी पासून आहे.
या विद्यापीठाला नियुक्त मूलभूत आज्ञा ही राज्यातील शेतक-यांना अध्यापन, संशोधन आणि विस्तार शिक्षण प्रदान करणे. राज्यात अशाच सेवा पुरविणारे चार कृषी विद्यापीठे आहेत. महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाचे अधिकारक्षेत्र, राहुरी, पश्चिम महाराष्ट्रात दहा जिल्ह्यांत आहे.
विद्यापीठात कृषी आणि कृषी अभियांत्रिकी अशा दोन शाखा आहेत. अंडर-ग्रेजुएट आणि पोस्टग्रॅजुएट प्रोग्रॅम्स दोन्ही शाखा मध्ये घेतले  जातात. विद्यापीठ कृषी शाळा, माळी  प्रशिक्षण केंद्र आणि पशुधन पर्यवेक्षकासाठी प्रशिक्षण याद्वारे लोअर कृषी शिक्षण हाताळते.
विद्यापीठकडे विविध कृषी-हवामान क्षेत्रांमध्ये पसरलेला संशोधन केंद्रांचे फार चांगले नेटवर्क आहे. सर्व २३ रिसर्च स्टेशन्स, ४ राज्यस्तरीय तज्ञ आणि १६ रिसर्च टेस्टिंग / सत्यापन केंद्र वेगवेगळ्या कृषी-हवामान परिसरांमध्ये आहेत. तसेच ४ विभागीय संशोधन केंद्रआहेत.
मुख्य कार्यासोबत, विस्तारित शिक्षणाच्या कार्यक्रमाद्वारे संशोधन तंत्रज्ञानातून अंतिम वापरकर्त्यांना तंत्रज्ञान हस्तांतरित करणे हे विद्यापीठास अनिवार्य आहे.

वाहन संशोधन व विकास विभाग

वाहतूक संशोधन व विकास प्रतिष्ठानचा इतिहास १९२९ मध्ये चकला (मुख्यतः सध्या पाकिस्तानमध्ये) यांत्रिकी परिवहन (सीआयएमटी) ची प्रमुख निरीक्षणाची स्थापनेणे सुरु होतो, १९४७ मध्ये ते अहिल्यानगर येथे स्थलांतरित झाले  आणि त्याचे नाव बदलून तांत्रिक विकास प्रतिष्ठान असे करण्यात आले [ वाहने], जे टीडीई [वी] म्हणून ओळखले जाते. १९६२ साली, अभियांत्रिकी विंग पुणे येथे स्वतंत्र आस्थापनांच्या स्थापनेपासून विभक्त झाले, ज्याचे नाव आर अँड डीई (इंजिनीरिंग) असे आहे. पुढे १९६५ मध्ये, ‘आर ऍण्ड डी’ आणि ‘इंस्पेक्शन’ या दोन स्वतंत्र संस्थांमधील कृतींची विभागणी करण्यात आली. वाहन संशोधन आणि विकास प्रतिष्ठान (व्हीआरडीई) आणि नियामक वाहक नियंत्रक (सीआयव्ही), (आता क्वालिटी अॅश्युरन्स वाहनांचे कंट्रोलर  म्हणून ओळखले जाते) अस्तित्वात आले. पुढे वाचा

माळढोक पक्षी अभयारण्य

ग्रेट इंडियन बस्टार्ड(माळढोक) हा सुंदर पक्षी इतर कुठल्याही ठिकाणी पाहता येत नाही, ते कर्जत, श्रीगोंदा, नेवासा तालुक्यात दिसून येतात. हा परिसर या  पक्ष्यांसाठी अभयारण्य घोषित केला आहे. अभयारण्याची जागा जवळजवळ ३०० हेक्टर आहे. सप्टेंबर ते डिसेंबर हे भेट  देण्यास सर्वोत्तम काळ आहे.

काजवा महोत्सव

२0 मे ते ३0 जूनपर्यंत भंडारदरा, मुरशेत, मुतखेल, पांजरे, घाटघर, वाकी, बारी, चिचोंडी, कुमशेत, आंबित व रतनवाडीच्या जंगलांमध्ये साधडा, बेहडा या वृक्षांवर रात्रीच्या वेळी अंधारात काजवे लखलखीत प्रकाश निर्माण करीत असतात. एकाच वृक्षावर हजारोंच्या संख्येने असलेल्या काजव्यांमुळे, ती झाडे ‘ख्रिसमस ट्री’सारखे दिसतात. असे काजव्यांनी नटलेले असंख्य वृक्ष या २० ते २५ दिवसांच्या अल्प कालावधित पाहावयास मिळतात.